بیماری‌های چشم ماهی ها همه آنچه باید بدانید
بیماری‌های چشم ماهی ها بسیار گسترده و پیچیده هستن. وقتی صحبت از بیماری‌های چشمی ماهی ها میشه، با طیف وسیعی از مسائل روبرو هستیم که تشخیص دقیقشون از اون چیزی که شاید در نگاه اول به نظر برسه، پیچیده‌تره. خیلی از شما پیام میدین و از مشکلاتی مثل تورم چشم یا بیرون زدگی چشم سوال می‌کنین. هدف از این مقاله اینه که با نگاهی دقیق‌تر و با استفاده از منابع علمی معتبر، دلایل بروز این مشکلات رو بررسی کنیم و یاد بگیریم چطور می‌تونیم این عارضه‌ها رو به درستی تعریف کنیم.
بیماری های چشم ماهی ها باید به درستی تشخیص داده بشه تا بشه درمانشون کرد، در خیلی از موارد هم درمانی ندارن. بحث زمان هم در مورد بیماری های چشم ماهی ها خیلی مهمه چون اگه دیر تشخیص داده بشن و برای درمانشون به موقع اقدام نشه تنها راه باقی مونده تخلیه چشم ماهی هست.
یادتون باشه که من به عنوان یک دامپزشک متخصص آبزیان، همیشه بر اهمیت تشخیص صحیح تاکید دارم. پس در این مقاله هم سعی می‌کنم ، شما رو با مهمترین اختلالات و شایعترین بیماری های چشم ماهی ها آشنا کنم. اما قبل از هر چیزی باید بگم اگه حال و حوصله خوندن متن این مقاله رو نداری میتونی به انتهای مقاله بر و ویدیو مربوط به بیماری های چشم ماهی ها رو ببینی.
اگه سوالی در مورد انگل ایک و بیماری سفیدک داری مقاله همه چیز در مورد بیماری سفیدک ماهی رو بخون!
مهمترین علائم بیماری‌های چشم ماهی ها:
بیماری های چشم ماهی ها خیلی گسترده تر از چیزی هست که تصور میکنید.در این مقاله ما در مورد همه بیماری های چشم ماهی ها صحبت نمیکنیم و تمرکزمون بیشتر روی شایع‌ترین‌ها خواهد بود. در ادامه، به تفصیل بیشتری به این موارد می‌پردازیم:
بیرون زدگی چشم ماهی (پاپ آی یا اگزوفتالمی) شایعترین بیماری های چشم ماهی :
- این عارضه که با برآمده شدن غیرطبیعی یک یا هر دو چشم مشخص میشه، یکی از شایعترین مشکلات از بیماری های چشم ماهی ها هست که آکواریوم داران گزارش می‌کنین. نکته مهم اینه که بیرون زدگی چشم ماهی یک علامت غیر اختصاصی هست، یعنی میتونه در اثر بیماری‌های مختلفی ایجاد بشه.
- علل احتمالی:
- عفونت‌های باکتریایی (مخصوصاً آئروموناس‌ها، فلاوباکتریوم، ویبریو), عفونت‌های انگلی, تومورها (نئوپلازی) در پشت کره چشم, و عوامل غیرعفونی مثل بیماری حباب گازی (Gas Bubble Disease) که ناشی از بالا بودن اکسیژن محلول یا فشار هوا در آب ایجاد میشه, و آسیب به کلیه‌ها، کبد و هرچیزی که باعث آسیت بشه (این آسیب میتونه بخاطر هرچیزی از جمله بیماری های عفونی مثل باکتری ها باشه یا هر عامل غیر غفونی مثل مشکلات ژنتیکی، تغذیه ای و یا محیطی که منجر به تجمع مایعات در بدن و فشار به پشت جمجمه و چشم میشه).
- تشخیص: تشخیص دقیق علت ایجاد بیرون زدگی چشم ماهی (که یکی از شایع ترین بیماری های چشم ماهی ها هم محسوب میشه)، با دیدن ماهی و معاینه چشمی ممکن نیست. شما با معاینه چشمی فقط میتونی تشخیص بدی بیرون زدگی چشم ماهی اتفاق افتاده، همین!! نمونه‌برداری و انجام تکنیک های پزشکی لازمه. نمونه برداری از اطراف چشم و بررسی نمونه با میکروسکوپ (این مورد وجود بیماری های انگلی و قارچی رو بررسی میکنه)، نمونه برداری از مایعات بدن (مخصوصاً در صورت وجود آسیت (Dropsy) که برای بررسی میکروسکوپی مایعات، رنگ آمیزی اختصاصی مایعات و بررسی میکروسکوپی اونها و تهیه کشت از مایعات بدن مورد استفاده قرار میگیره), و سونوگرافی (برای بررسی پشت کره چشم و تشخیص تجمع مایع یا گاز یا وجود توده)، ضروریه. پس دنبال اینکه بخواین با دیدن ماهی بفهمین چی باعث این حالت شده نباشید.
- درمان: درمان بستگی به علت اصلی داره. ممکنه نیاز به اصلاح شرایط محیطی، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها ( در صورتی که عفونت باکتریایی باشه-بعد از اینکه آنتی بیوگرام انجام بشه نوع آنتی بیوتیک مشخص میشه)، داروهای ضد انگل (در صورت انگلی بودن و با توجه به نوع انگل) یا ضد قارچ (در صورت قارچی بودن علت ایجاد بیرون زدگی چشم ماهی)، و در مواردی تخلیه گاز یا مایع از پشت چشم باشه.
- تجربه شخصی من نشون داده که استفاده از قطره چشمی کلرامفنیکل (انسانی) در مراحل اولیه و در مواردی که فقط بیرون زدگی چشم دیده میشه و همراه با آسیت نیست، میتونه موثر باشه . اما تاکید می‌کنم که این یک تجربه شخصیه و تشخیص دقیق توسط متخصص اولویت داره.
- در کل بدونین که بیرون زدگی چشم ماهی هم مثل بقیه اختلالات مربوط به بیماری های چشم ماهی ها یک درمان واحد نداره و اول باید علتش تشخیص داده بشه که این تشخیص با چشم و دیدن ماهی ممکن نیست و نیاز به آزمایشات پزشکی داره.
- پس دنبال یک درمان برای رفعش نباشید هر عاملی درمان خودش رو داره. برای مثال اگه ماهی به بیماری باکتریایی دچار شده باشه باید کشت باکتری و آنتی بیوگرام انجام بشه تا بشه فهمید کدوم دارو جواب میده یا اگه گاز پشت چشم باشه باید گاز پشت چشم تخلیه بشه یا اگه توموری پشت چشم باشه باید بررسی بشه نوع تومور چیه و اگه بشه با جراحی درمان میشه.
- پس علت اینکه چی باعث ایجاد بیرون زدگی چشم شده مهمه تا بشه درمانش کرد. در ضمن در نظر داشته باشد که در برخی حالات هم درمان نمیشه. مثلا اگر عامل ایجادش باکتری مایکوباکتریوم باشه هیچ راهی برای درمانش وجود نداره. هر کسی هم غیر از این بگه و صرفا با دیدن به شما درمان قطعی معرفی کنه بدونین که چیزی از بیماری ها نمیدونه.
اگه میخوای بیماری ماهی ها رو بیشتر بشناسی اینجا کلیک کن!
فرورفتگی چشم ماهی (اِنوفتالمی)
- در این حالت، حجم کره چشم کاهش پیدا میکنه و چشم به داخل حدقه فرو میره. در موارد پیشرفته‌تر، فرورفتگی چشم ماهی ممکنه در ادامه به آنوفتالمی تبدیل بشه که در این حالتچشم به طور کامل تحلیل میره. این مورد از بیماری های چشم ماهی های زینتی خیلی بین آکواریوم داران شناخته شده نیست و عدم آگاهی افراد نسبت به فرورفتگی چشم ماهی باعث میشه اغلب افراد اصلا متوجهش نشن ولی نسبتا شایعه.
- علل احتمالی: ویروس‌ها (مثل KHV در ماهیان کوی و کپور) و انگل‌ها (مخصوصاً انگل‌های آبششی و پوستی جنس موژن) می‌تونن عامل باشن. عفونت‌های باکتریایی (همون باکتری‌هایی که باعث بیرون زدگی چشم ماهی میشن, از جمله مایکوباکتریوم), آسیب‌های فیزیکی ناشی از زد و خورد, لاغری شدید و مشکلات تغذیه‌ای, و نقایص رشدی هم می‌تونن باعث فرو رفتگی چشم ماهی بشن. پس همونطور که دیدین دلایل ایجاد این حالت هم متنوعه.
- تشخیص: تشخیص علت این مورد هم مثل باقی بیماری های چشم ماهی ها با دیدن امکان پذیر نیست و با معاینه چشمی، فقط میشه دید این حالت اتفاق افتاده. حالا چرا اینجوری شده؟ باید نمونه‌برداری و بیوپسی انجام بشه. به دلیل احتمال بالای عفونت با مایکوباکتریوم مخصوصا زمانی که چشم ماهی تحلیل رفته، مخصوصاً در ماهیانی مثل آنجل که کمتر دچار زد و خورد میشن، بررسی از این نظر اهمیت زیادی داره.
- درمان: درمان بستگی به علت داره و تشخیص دقیق ضروریه. در برخی موارد درمان داره در برخی موارد هم درمانی نداره.
چشم ابری ماهی (Cloudy Eye):
- این وضعیت با کدر شدن سطح چشم یا وجود ماده‌ای در اتاقک قدامی چشم که باعث ابری دیده شدن اون میشه، مشخص میشه.
- علل احتمالی: عفونت‌های موضعی یا سیستمیک (ویروسی مثل لنفوسیستیس، باکتریایی مثل آئروموناس، فلاوباکتریوم، سودوموناس، انگل‌ها مثل نئوبندنیا، ایک، کریپتوکاریون ایریتنس، تتراهایمنا کورلیسی، کرم‌های پهن مانند ژیروداکتیلوس و داکتیلوژیروس، انگل‌های سخت‌پوست مانند لرنا و آرگولوس، و لارو ترماتودها مثل دیپلوستوموم و آسترو دیپلوستوموم), قارچ‌ها (مثل ساپرولگنیا), تغییرات ناگهانی کیفیت آب, و کمبودهای غذایی (ویتامین A، تیامین، ریبوفلاوین) آسیب خارجی (مثل خراشیده شدن سطح چشم. همچنین باید توجه داشت که چشم ابری ماهی با آب مروارید چشم ماهی (کدر شدن عدسی) متفاوته. التهاب قرنیه (سطح خارجی چشم) که ممکنه همراه با زخم یا بدون زخم باشه و در نهایت منجر به ورم قرنیه میشه، عامل اصلی چشم ابری هست.
- تشخیص: نمونه‌برداری، بیوپسی، و رنگ‌آمیزی قرنیه با فلورسئین برای تشخیص زخم قرنیه میتونه کمک‌کننده باشه. اینکه با دیدن ماهی بفهمین علت چیه رو فراموش کنید.
- درمان: اصلاح شرایط آب، اضافه کردن ویتامین‌ها به غذا (مخصوصاً ویتامین A و گروه B)، اضافه کردن مقدار کمی نمک به آب (با احتیاط), و استفاده از داروهای موضعی یا سیستمیک ضد باکتری، ضد قارچ یا ضد انگل بر اساس تشخیص، از جمله روش‌های درمان هستن. استفاده از قطره چشمی کلرامفنیکل ممکنه در برخی موارد کمک کنه. اگه به دامپزشک دسترسی ندارین تا بتونه علتش رو براتون تشخیص بده همه این کار ها (البته به جز استفاده از داروها) رو با هم انجام بدین (یعنی شرایط آب و غذا رو اصلاح کنین) و از کلرامفنیکل چشمی به عنوان دارو استفاده کنید. اما اگه جواب نداد حتما به دامپزشک ماهی مراجعه کنید. البته این رو در نظر داشته باشید، اگر ابری شدن چشم، دیر درمان بشه (مخصوصا اگه با زخم قرنیه همراه باشه که فقط با رنگ آمیزی فلورسئین قابل تشخیصه) ممکنه باعث بشه تخلیه کامل چشم ماهی تنها راه نجات ماهی باشه و چشم ماهی از دست بره.
التهاب بافت میانی چشم یا همان یووایتیس (Uveitis):
- التهاب قسمت‌های میانی چشم مثل عنبیه، جسم مژگانی و مشیمیه.
- علل احتمالی: عفونت اولیه چشم، گسترش ثانویه عفونت‌های سیستمیک، و تومورها.
- تشخیص: اگر قسمت جلویی چشم درگیر باشه با چشم قابل مشاهده است اما علت ایجادش با چشم قابل تشخیص نیست. درگیری قسمت‌های عقبی ممکنه با اختلالات بینایی مشخص بشه و نیاز به سونوگرافی باشه. نمونه‌برداری و بیوپسی هم برای تشخیص علت ضروریه. به این عارضه ورم ملتحمه یا پانوفتالمیتیس هم گفته میشه.
- درمان: درمان کاملاً بستگی به علت اصلی داره و در موارد سیستمیک نیاز به تشخیص دقیق و درمان جامع هست.
خونریزی داخل چشم ماهی (هایفما):
- تجمع خون در اتاقک چشم.
- علل احتمالی: اغلب ناشی از ضربه است، اما ممکنه به دلیل یووایتیس یا برخی بیماری‌های عفونی سیستمیک هم رخ بده.
- تشخیص: با مشاهده خون در داخل چشم قابل تشخیصه و برای تعیین علت دقیق نیاز به بیوپسی و بررسی‌های بیشتر هست.
- درمان: درمان بستگی به علت داره. در صورت ضربه، بررسی دقیق برای وجود التهاب یا زخم قرنیه هم مهمه.
آب مروارید (کاتاراکت):
- کدر شدن عدسی چشم که منجر به اختلال در بینایی و حتی نابینایی میشه. این عارضه با چشم ابری ماهی که مربوط به سطح چشم هست، متفاوته. همچنین با یووایتیس که معمولاً در پشت یا اطراف عدسی رخ میده، فرق داره.
- علل احتمالی: کمبودهای تغذیه‌ای (مخصوصاً ویتامین A), عفونت‌ها (مانند انگل‌های داخلی عدسی مثل دیپلوستوموم), ضربه, قرار گرفتن در معرض نور فرابنفش (UV), تغییرات ناگهانی دمای آب, عوامل ارثی, کیفیت پایین آب (مخصوصاً در مورد سیلور شارک), و مصرف زیاد احشای حیوانات در تغذیه.
- تشخیص: با مشاهده کدر شدن عدسی و تغییر در رفتار ماهی (عدم واکنش مناسب به محرک‌ها، مشکل در غذا خوردن، برخورد با اشیا) قابل تشخیصه.
- درمان: مدیریت و کنترل بستگی به علت داره. در صورت نامناسب بودن کیفیت آب، باید سریعاً اصلاح بشه. در موارد کمبود ویتامین A، افزودن این ویتامین به غذا توصیه میشه. اگر انگل عامل باشه، باید نسبت به حذف انگل اقدام کرد. درمان دارویی برای آب مروارید وجود نداره و در موارد خاص ممکنه جراحی (نرم کردن و خارج کردن عدسی یا جایگزینی با لنز مصنوعی) انجام بشه که البته یک روش روتین در ماهیان زینتی نیست.
اهمیت تشخیص صحیح و مراجعه به متخصص:
همونطور که دیدین، بیماری‌های چشمی در ماهیان علل بسیار متنوعی دارن و علائم ظاهری هم ممکنه در بیماری‌های مختلف مشابه باشه. به همین دلیل، تشخیص دقیق علت اصلی بیماری قبل از هرگونه اقدام درمانی، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. تشخیص صحیح معمولاً نیازمند معاینه دقیق، نمونه‌برداری، و در مواردی استفاده از تجهیزاتی مثل میکروسکوپ و سونوگرافی هست.
اگه میخوای با روش های تشخیص بیماری در ماهی ها آشنا بشی اینجا کلیک کن
توصیه همیشگی من به شما اینه که در صورت مشاهده هرگونه علامت غیرطبیعی در چشم ماهیانتون، در اسرع وقت با یک دامپزشک متخصص آبزیان مشورت کنین. تلاش برای درمان خودسرانه و بدون تشخیص دقیق، نه تنها ممکنه موثر نباشه، بلکه حتی میتونه وضعیت رو بدتر هم بکنه.
امیدوارم این مقاله تونسته باشه اطلاعات مفیدی رو در اختیار شما قرار بده و دیدگاهتون رو نسبت به بیماری‌های چشمی در ماهیان گسترده‌تر کرده باشه. مثل همیشه، خوشحال میشم نظرات و سوالات شما رو در بخش کامنت‌ها ببینم.
هدف من از نوشتن این مقاله فقط این بود که شما حقایق مربوط به بیماری ها رو بدونین و متوجه بشین که یک درمان واحد برای همه حالات وجود نداره و تشخیص علت هم نیاز به عملیات تشخیصی داره.
به امید سلامت تمامی آبزیان دوست‌داشتنی شما!
منبع اصلی این مقاله کتاب بیماری ها و پزشکی ماهیان تالیف استفان اسمیت و ترجمه دکتر فرید فیروز بخش
برای خرید کتاب ترجمه شده به زبان فارسی اینجا کلیک کنید.
برای دانلود کتاب اصلی به زبان انگلیسی اینجا کلیک کنید.