استرس می تواند ناشی از نامناسب بودن دما (استرس دمایی)، عدم توازن جیره (استرس غذایی)، بالا بودن میزان آمونیاک، نتریت و نیترات (به ترتیب استرس آمونیاک، نیتریت و نیترات) و غیره است. در واقع استرس پاسخی است که بدن موجود زنده به شرایط نامطلوب محیطی می دهد تا خود را با شرایط نامطلوب وفق دهد.
پس استرس را می توان اینگونه تعریف نمود: استرس شرایطی است که سبب می شود تا حالت پایدار موجود در داخل بدن یک موجود زنده تغییر کند ( به این شرایط پایدار (مانند میزان قند خون، میزان الکترولیت ها و غیره) در بدن هموستاز گویند.
پاسخ استرسی را نیز می توان پاسخ موجود زنده به شرایط نامطلوب محیطی دانست. که شامل یک سری تغییرات عصبی_هورمونی و تغییرات خونی است.
همچنین هرگونه شرایط نامطلوب و تحریکی که پاسخ استرس را برانگیزد و ماهی را وادار به پاسخ کند، یک عامل استرس زا هست.
در نتیجه پاسخ استرس ذاتاً یک پاسخ مخرب نیست و در واقع یک سازوکار دفاعی در بدن است. اما اگر به صورت مدام وجود داشته باشد سبب می شود اثرات نا مطلوب آن بروز کند. ساز و کار استرس بسیار پیچسده است و برای راحتی بررسی روند آن، آن را به چند مرحله تقسیم میکنند. که در ادامه به آنها می پردازیم.
1- مرحله اول پاسخ استرس: نتیجه این مرحله بالا رفتن میزان برخی هورمون های بدن (هورمون های اپی نفرین، نوراپی نفرین و کورتیزول) به دنبال تحریکات عصبی است. در واقع یک پاسخ عصبی-هورمونی است. روند ایجاد آن به شکل زیر است:
دریافت عامل استرس زا از طریق حواس و انتقال آن به مغز سپس دو هورمون به نام های اپی نفرین و نور اپی نفرین در خون ترشح می شوند. سپس هورمون دیگری به نام کورتیزول که به هورمون استرس شهرت دارد در خون افزایش می یابد.
2- مرحله دوم پاسخ استرس: شامل تغییراتی است که به دنبال افزایش هورمون های ذکر شده در مرحله اول به وجود می آید. این تغییرات به شرح زیر است:
به دنبال افزایش هورمون های اپی نفرین و نور اپی نفرین ضربان قلب افزایش می یابد در نتیجه فشار خونی که به سمت آبشش می رود نیز زیاد شده و باعث می شود میزان تنفس نیز افزایش یابد. با توجه به اینکه ماهی بیشتر تبادلات خود را با محیط (مانند: انتقال املاح، دریافت اکسیژن، دفع مواد دفعی مانند آمونیاک و CO2 و غیره) را از طریق آبشش انجام می دهد، در نتیجه این فرآیند سبب می شود که تبادلات املاح (تبادلات یونی) نیز تحت تاثیر قرار گیرند. به همین علت است که استفاده از نمک که دارای املاح سدیم و کلرید است در هنگام جا به جایی به بهبود و کنترل استرس کمک می کند و مفید است. به علاوه افزایش میزان هورمون های اپی نفرین، نوراپی نفرین و کورتیزول ذخایر انرژی موجود در بدن نیز انتقال یافته و مصرف می شوند. از طرفی افزایش میزان کورتیزول سبب می شود سیستم ایمنی موقتاً تضعیف شود. این حالت یک عامل محدود کننده است تا در زمان استرس واکنش “خود ایمنی” صورت نگیرد، یهنی سیستم ایمنی علیه بدن واکنش ندهد ( مثل حالتی که در بیمارانی که پیوند اعضا انجام میدهند رخ میدهد که سیستم ایمنی بدنشان علیه اندام تازه پیوند شده واکنش می دهد و اصطلاحاً پیوند پس زده می شود و یا حالتی که در بیماران مبتلا به ام اس وجو دارد و سیستم ایمنی علیه سیستم عصبی واکنش نشان می دهد و به آن حمله می کند). همچنین افزایش میزان کورتیزول سبب می شود رشد و تولید مثل نیز موقتاً متوقف شوند تا زمانی که بدن از بهبود شرایط اطمینان یابد. در واقع تضعیف سیستم ایمنی و متوقف شدن رشد و روند تولید مثل نیز در اینجا مفید بوده و سبب می شود بدن ماهی از فعالیت های اضافی دوری کند. در نتیجه همه این فرآیند ها ماهی موفق به حفظ تعادل املاح (تعادل یونی) بدن خود می شود و خود را با شرایط محیطی وفق می دهد و بقای خود را تضمین می کند.
تا به اینجا استرس یک مکانیزم دفاعی مفید و کاملاً طبیعی است. اما این روند دفاعی برای شرایط پرورشی تکامل نیافته است. منظور از این حرف، این است که ماهی ها در طبیعت استرس های کوتاه مدت را تجربه می کنند و پاسخ استرس نیز برای چالش های کوتاه مدت تکامل یافته و مفید است. این در صورتی است که بسیاری از استرس هایی که ماهی در شرایط متراکم پرورشی تجربه می کند ماهیتی متفاوت با استرس هایی دارد که ماهی در طبیعت تجربه می کند. در طبیعت استرس ها شامل فرار از شکارچی، استرس مهاجرت و غیره است که موقت بوده و بعد از مدتی شرایط به حالت عادی خود بر می گردد اما عوامل استرس زا در محیط پرورشی اغلب طولانی مدت هستند و یا پشت سر هم تکرار می شوند پس تمامی واکنش های ذکر شده در بالا به طور طولانی مدت فعال هستند، در نتیجه برخی حالات مانند ضعف سیستم ایمنی یا کاهش رشد که در کوتاه مدت می توانست مفید باشد حالا ادامه یافته و مضر است. در این شرایط بین مدت و شدت استرس با پاسخی که ماهی می تواند به استرس بدهد تطابق وجود ندارد و ادامه حفظ تعادل یونی و وفق پذیری با شرایط برای ماهی امکان پذیر نیست. پس ماهی وارد مرحله سوم پاسخ استرسی می شود.
3- مرحله سوم پاسخ استرس: این مرحله در واقع واضح ترین مرحله است. در این مرحله تغییرات رفتاری مانند بی حالی، بی اشتهایی و بی رمقی دیده می شود. مختل شدن فعالیت های تولید مثلی، کاهش رشد و ضعف سیستم ایمنی دیده می شود. در نتیجه استعداد ابتلا به بسیاری از عوامل بیماری زا که به طور طبیعی در ماهی بیماری ایجاد نمی کنند ولی که در صورت ضعف سیستم ایمنی به صورت فرصت طلب ایجاد بیماری می کنند، افزایش می یابد. این عوامل بیماری زا می توانند باکتریایی (ویبریوها، استرپتوکوکها، سودوموناس ها، فلاووباکتریوم کلومیناره، آئروموناس ها و غیره)، قارچی (ساپرولگنیا)، انگلی (تریکودینا، ایک و غیره) و ویروسی (ویرمی بهاره کپور و غیره) باشند. نکته قابل توجه در مورد این قبیل بیماری ها این است که تا زمان از بین نرفتن عامل استرس زا بیماری درمان نمی شود. برای مثال عمده ترین دلیل ایجاد بیماری باکتریایی کلومیناریس (عامل : فلاووباکتریوم کلومیناره) استرس دمایی است (هرچند که سایر استرس ها نیز می توانند عامل آن شوند اما فراوان ترین علت آن استرس دمایی است) و تا زمانی که دما اصلاح نشود با وجود درمان با آنتی بیوتیک بیماری درمان نمی شود و یا با وجود درمان دوباره عود می یابد. چراکه این نوع بیماری ها آلودگی ثانویه هستند و تا از بین رفتن عامل اولیه بیماری ثانویه ادامه می یابد و درمان آن سخت است.
از علل معمولی که می تواند باعث ایجاد استرس در ماهی شود می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اندازه مخزن، کیفیت آب (اکسیژن، دما، سختی، شوری، pH، میزان آمونیاک، نیترات نیتریت و غیره)، محیط اجتماعی گله (میزان تراکم، نگهداری ماهیان پرخاشگر در گله، نگهداری ماهی ها با سایز های مختلف، عدم وجود پناهگاه برای ماهیانی که نیاز به پناهگاه دارند، نگهداری ماهی های ناسازگار با یکدیگر و غیره) دستمالی، تور زدن، جا به جایی و حمل و نقل، نامناسب بودن و بالانس نبودن جیره، برخی داروها و بیماری همگی مواردی هستند که به ایجاد استرس در ماهی منجر شده و در نهایت باعث مرگ ماهی می شود. گفته می شود بیشترین میزان مرگ و میر ماهیان زینتی در در دنیا به دلیل استرس ناشی از پایین بودن کیفیت آب است.
به منظور تشخیص استرس می توان از آزماشات مختلف از جمله آزمایشات خونی استفاده کرد که دارای شرایط خاص بوده و نیاز به تخصص دارد. برای مثال می توان میزان کورتیزول، گلوکز و حتی لاکتات را در خون اندازه گیری کرد. اما شاید بهترین راه شناسایی استرس، علائم کلینیکی و بررسی تاریخچه باشد. علائمی نظیر تغییرات وضعیت بدنی، تغییر رفتار (گوشه گیری، تکان های سریع و نا معقول، غذا نخوردن یا خوب غذا نخوردن، پنهان شدن های غیر عادی)، تغییر در رشد و تغذیه، تغییرات در میزان زاد و ولد و زنده مانی لارو ها، صدمات وارده به بدن، ضعف، بی حالی، بیماری و نهایتاً مرگ ماهی و یا وجود یک الگوی مرگ و میر از جمله مواردی است که می تواند به تشخیص نوع استرس کمک کند.
اما مهمترین نکته شاید کنترل و پیشگیری از استرس باشد. برای اسن کار باید به موارد زیر دقت نمود.
باید درک خوبی از نیازهای گونه هایی که قصد نگهداریشان را دارید داشته باشید تا آنها را فراهم سازید.
ماهی های مختلف نسبت به استرس ها پاسخ های متفاوتی دارند. در واقع برخی ماهیان به طور ژنتیکی نسبت به برخی عوامل استرس زا مقاوم هستند. پس بهتر است گونه های مقاوم تر را انتخاب نماییم.
تحت نظارت قرار دادن کیفیت آب بسیار اهمیت دارد. همانطور که در بالا نیز ذکر شد، مهمترین علت مرگ و میر ماهیان زینتی در دنیا کیفیت آب است و اغلب روند مرگ و میر مزمن و کندی دارد. نظارت مداوم کیفیت آب با استفاده از کیت های تجاری به اطمینان از قرار گیری پارامترهای آبی در محدوده نرمال و کار کرد صحیح فیلترها به خصوص فیلتر بیولوژیکی کمک می کند.
کاهش تور زدن، دستمالی و حمل و نقل ماهی و زمان بندی آن بخ گونه ای که ماهی تا زمان تجربه استرس ناشی از حمل و نقل فعلی از استرس حمل و نقل قبلی بهبود یابد. همچنین بیهوش و تسکین دادن ماهیان در هنگام حمل و نقل بسیار برای مدیریت استرس کمک کننده است.
کاهش تراکم و توجه به روابط اجتماعی در جمعیت ماهیان.
واکسیناسیون و استفاده از مواد تقویت کننده سیستم ایمنی و همچنین تشخیص صحیح و به موقع بیماری.
ضد عفونی مرتب تانک ها و سالن و استفاده از ضد عفونی کننده های آب مانند اشعه UV.
در پایان باید گفت که هر چیزی که ماهی را از شرایط طبیعی او دور کند باعث استرس در ماهی خواهد شد که این استرس باعث مختل شدن سیستم ایمنی، رشد و زاد و ولد ماهی شده و در نهایت استعداد ابتلا به بیماری ها را افزایش می دهد.