احتمالا برای شما هم پیش اومده که دیدین روی بدن ماهیاتون پر شده از دونه های سفید انگار که روشون نمک یا شکر پاشیدن. علت ایجاد این حالت، اغلب موارد (نه همیشه) بخاطر یه نوع بیماری انگلیه به نام ایکتیوفتیریازیس (Ichthyophthiriasis) که به اسامی دیگه ای مثل ایک، لکه سفید یا سفیدک ماهی هم شناخته میشه. اما، این بیماری انگلی دقیقاً چیه؟ از کجا میاد؟ چی میشه که ماهیامون بهش دچار میشن؟ چطور ازش پیشگیری کنیم؟ چطور درمانش کنیم؟ آیا همیشه به صورت لکه سفید دیده میشه؟ و خیلی از چیزای دیگه، سوالاتی هستن که تو این نوشته میخوایم بهشون جواب بدیم.
قبل از هر چیزی بگم اگر حوصله خوندن همه متن رو نداری، برو ته مقاله، ته مقاله یه ویدیو گذاشتم که توش چیزای مهمشو که حتما باید بدونی گفتم.

بیماری سفیدک ماهی (ایک، ایکتیوفتیریازیس و یا لکه سفید ماهی) چیست؟
ایکتیوفتیریازیس یکی از مهمترین بیماری های انگلی در بین ماهیان آکواریومی آب شیرینه که در عین حال در صنعت پرورش ماهیان خوراکی هم مشکلات بسیاری رو ایجاد میکنه. این بیماری که به نام های بیماری لکه سفید (White spot ) یا ایک (Ich) هم شناخته میشه به وسیله یک انگل تک سلولی مژه دار به نام ایکتیوفتریوس مولتی فیلیئیس (Ichthyophthirius multifiliis) ایجاد میشه. که بخاطر سخت بودن اسمش به اختصار بهش میگن انگل ایک.
این انگل در اکثر گونه های آب شیرین سراسر جهان منجر به مرگ و میر بالایی میشه و خسارات اقتصادی سنگینی در تولید ماهی آکواریومی و خوراکی ایجاد میکنه. این انگل توانایی ایجاد تلفات بسیار بالا و حتی تا 100% رو هم داره.
تلفات ناشی از این بیماری در تمامی سنین ماهیان قابل مشاهده هست. این انگل در بین جمعیت ماهی های پرورشی و وحشی در سراسر جهان هم گزارش شده. به علاوه گزارشات متعددی هم از بروز تلفات گسترده ناشی از این انگل در جمعیت ماهیان ساکن در رودخانه ها و دریاچه ها وجود داره.
با وجود حساسیت همه گونه های ماهی آب شیرین به این انگل، میزان حساسیت بین ماهیها متفاوته که این مورد میتونه به عواملی مثل ژنتیک، پیشینه ماهی، شرایط محیطی و سویه های انگل بستگی داشته باشه.
مثلا ماهی زبرا دانیو (Danio rerio) به این انگل به شدت مقاومه و اگر بهش درگیر بشه ممکنه هیچ علائمی رو نشون نده و شما متوجه حضور انگل ایک روی بدنش نشین در صورتی که میتونه به صورت ناقل عمل کنه. این در صورتیه که ماهی تایگر بارب مخصوصا نژاد قرمزش به شدت به این بیماری حساسه و سریعا علائم رو نشون میده و تلفات بالایی رو ایجاد میکنه. جابجایی میزبان آلوده، طیف وسیع میزبانی و قابلیت تکثیر سریع انگل از جمله مواردی هستن که منجر به شیوع گسترده این بیماری شده.
انگل ایک بزرگترین انگل تک یاخته ای در ماهیان آب شیرین هست که پوست و آبشش اندامهایی هستند که این انگل به اونها حمله و آسیب میزنه. آسیب های وارده به این ارگانها توسط این انگل میتونه عملکرد این ارگانها را مختل کنه.
آبشش ها بسیار نسبت به عفونت ناشی از این انگل حساسن و آبشش آسیب دیده به طور قابل توجهی اثرات کشنده ناشی از انگل را تشدید میکنه. افزایش تولید مخاط سطحی، تحریک و خارش ناشی از حرکات انگل بی قراری، لاغری و مشکلات تنفسی از جمله نشونه های بالینی این بیماری هستن که در بیشتر مواقع با دیده شدن نقاط سفید روی بدن ماهی همراهن. دقت کنین که لکه های سفید همیشه دیده نمیشن.
ایکتیوفتریوس مولتی فیلیس یک مژه دار هلوتریشه که این مطلب یعنی اطراف بدنش دارای مژه های ریزیه که مسئول حرکت رو به جلوی انگل در آب هستند و همچنین باعث حرکت انگل در بافت پوست و آبشش میزبان میشن. این انگل از نظر ظاهر کروی تا بیضوی شکله و قطر اون بین نیم تا یک میلیمتره. این انگل دارای یک هسته بزرگ نعل اسبی و حداقل یک هسته کوچیک جنسیه، هچنین دارای سیتوپلاسمی پر از چربی، گلیکوژن و پروتئین هست.

انگل ایک در رده اولیگوهیمنوفورا تحت رده هیمنوستوماتا راسته همیننوستوماتیدا تحت راسته اوفریوژلنینا و خانواده ایکتیوفتریده قرار داره. همچنین سازگاری بالای با محیط های مختلف داره به گونه ای که در بسیاری از مناطق، از آبهای قطبی گرفته تا آبهای شیرین گرمسیری مشاهده شده .
انگل ایک یاهمون ایکتیوفتریوس مولتی فیلیس از کجا میاد؟
دو راه برای ورود این انگل به سیستم شما وجود داره:
1. ماهی آلوده به انگل ایک و 2. آب آلوده.
یعنی وقتی دیدین ماهی هاتون ایک گرفتن بدونین یا یه ماهی آلوده به ایک رو خودتون با دست خودتون به سیستم وارد کردین یا آبی که نوزاد انگل توش بوده رو به سیستمتون وارد کردین. اما این نکته حائز اهمیته که بدونین آب شهری و آب چاه نمیتونه به این انگل آلوده باشه و آبی که باید در موردش احتیاط کرد یکی آب داخل کیسه حمل ماهیه و یکی هم آب های سطحی مثل آب رودخونه یا سدها.
پس اگر آکواریوم داری وقتی ماهی جدید میخری، بعد از آب به آب کردن ماهی ها، آب داخل کیسه رو تو آکواریومت خالی نکن؛ و اگر پرورش دهنده هستی و از آب پشت سد یا رودخونه استفاده می کنی حتما اول آب رو ضدعفونی کن (با استفاده از ازن یا یو وی) بعد اون رو وارد سیستمت کن.
این نکته حائز اهمیته که در ایران با توجه به اینکه اغلب آکواریوم دارها از آب شهری استفاده میکنن و سالن دار ها هم بیشتر از آب شهری یا آب چاه استفاده می کنن، ورود ماهی آلوده به سیستم مهمترین راه ورود این بیماری به سیستمتونه.
چرخه و مراحل زندگی انگل ایکتیوفتریوس مولتی فیلیس (ایک):
برای اینکه بتونیم این بیماری انگلی ماهیان زینتی رو درمان کنیم یا از بروزش جلوگیری کنیم قبل از هرچیزی باید با چرخه زندگی انگل ایک آشنا بشیم.
چرخه زندگی انگل ایکتیوفتیریوس مولتیفیلیس شامل سه مرحله هست: تروفونت (انگلی)، تومونت (تولیدمثلی) و ترونت (عفونت زا).
این انگل چرخه زندگی مستقیم و بدون میزبان واسط داره و یه انگل اجباری محسوب میشه یعنی برای زنده موندنش حتما به ماهی نیاز داره و اگه ماهی تو سیستم نباشه این انگل میمیره.
سیکل زندگی این انگل شامل یک مرحله عفونت زا به نام ترونت (Theront ) و یک فرم فعال و آسیب رسان به نام تروفونت (Trophont ) میباشد، که منجر به عفونت انگلی روی بدن ماهی میشه. به عبارت بهتر اول از همه ترونت های متحرک (مرحله اول زندگی انگل ایک) که توی آب در حال شنا کردن هستن خودشون رو به ماهی میرسونن و به بافت سطحی پوست، آبشش ها، باله ها و سایر سطوح بدن ماهی حمله میکنن و به دورن اونها نفوذ میکنن.
بعد از اون این ترونتها در بافت ماهی بالغ میشن و تبدیل میشن به تروفونت. به همین خاطره که به مرحله اول زندگی انگل ایک یا همون ترونت میگن عفونت زا چون شروع بیماری با اونه ولی به مرحله دوم که تروفونت هست میگن مرحله انگلی چون در واقع مرحله تروفونت هست که از ماهی تغذیه میکنه و به ماهی آسیب میزنه.
تروفونت انگل به شکل دونه های سفید کوچک در سطح بدن ماهی دیده میشه و ظاهری شبیه به گرد نمک ایجاد میکنن. تروفونت ها تو اپیتلیوم بافت های مخاطی ماهی مستقر میشن و از اونجا تغذیه میکنن و از 30 الی 40 میکرومتر تا 1000 میکرومتر در طی هفت روز در دمای 20 درجه سانتیگراد رشد میکنن.
بعد از اینکه مرحله دوم زندگی انگل ایک کامل شد، انگل به شکل پروتومونت (Protomont) از ماهی خارج میشه (پروتومونت جز مراحل اصلی زندی ایک نیست و مابین مرحله دوم و سوم قرار میگیره، درواقع انگلیه که داره از مرحله دوم به سوم تبدیل میشه). بعد از اون انگل یک کیست پروتئینی شفاف را روی بستر محیطی موجود ایجاد میکنه که بهش میگن تومونت. در داخل تومونت فرم عفونتزای انگل یا همون ترونت ایجاد میشه که متعاقباً ترونت، کیست رو سوراخ میکنه و به بیرون از کیست شنا میکنه و دوباره خودش رو به یه ماهی دیگه میرسونه و این چرخه سه مرحله ای دوباره تکرار میشه.
طول چرخه زندگی انگل به دمای آب بستگی دارد. چرخه زندگی انگل در دمای 25 درجه سانتیگراد طی سه تا شش روز، در دمای 15 درجه سانتی گراد در 10 روز و در دمای 10 درجه سانتیگراد تو مدت زمان یک ماه یا بیشتر کامل میشه.
از اونجایی که تروفونت های این انگل (مرحله دوم که روی بدن ماهیه) در عمق پوست نفوذ میکنن و خودشون رو از اثر داروهایی که به طور معمول برای درمان انگل های پوستی استفاده میشن حفظ می کنن، بهترین زمان مبارزه با انگل مرحله ایه که انگل روی بدن ماهی نیست و داره در آب شنا میکنه؛ پس داروها فقط روی فرم آزاد انگل که همون ترونت (مرحله اول) میشه موثر هستن و درمان باید طولانی مدت باشه و چندین بار با فاصله های مختلف (با توجه به دمای آب) تکرار بشه و حمام های کوتاه مدت خیلی روی این انگل کارساز نیست.
بنابراین ترونت ها حساس ترین مرحله زندگی انگل به درمان هستن که برای درمان، ماهی باید به میزانی در معرض ترکیبات درمانی قرار بگیره که انگل ایک مرحله دوم و سوم رو سپری کنه و وارد مرحله یک بشه. بدین ترتیب، حذف یک مرحله از زندگی انگل موجب قطع چرخه زندگی اون شده که یکی از اهداف درمانه.

انتشار جغرافیایی و دامنه میزبانی انگل ایکتیوفتریوس مولتی فیلیس (ایک):
به طور طبیعی همه گیری بیماری ایکتیوفتریوزیس در اغلب کشورها، هم در جمعیت ماهیان پرورشی و هم ماهیان وحشی رخ میده. حتی در زیستگاه های طبیعی ماهی آلودگیهای خفیف دیده شده. همچنین در شرایط متراکم آبزی پروری پرورش ماهی، چه ماهی های پرورشی و چه ماهی های زینتی، همه گیریهای ناگهانی رخ می ده که به دلیل چرخه مستقیم زندگی این انگله.
از نظر طیف میزبانی، این انگل توانایی بیماری زایی در طیف وسیعی از ماهیان آب شیرین رو داره. اگرچه تفاوتی در بیماری زایی در دو جنس نر و ماده دیده نشده، اما ماهیان تحت استرس مثل ماهیان مولد و در حال تخم ریزی حساستر هستن.
این بیماری تو گربه ماهی، قزل آلای رنگین کمان، کپور معمولی، کپور علفخوار، ماهی زبرا و به عبارت بهتر تو همه ماهیان آب شیرین جهان گزارش شده. گزارشات مبنی بر این هستن که این انگل 42 درصد از تولیدکنندگان گربه ماهی در ایالات متحده را تحت تأثیر قرار داده و منجر به خسارت سالانه 140 میلیون دلار برای تولیدکنندگان قزل آلا در اروپا می شه.
شیوع بیماری ایکتیوفتریازیس (ایک، سفیدک ماهی، لکه سفید ماهی)
بیماری سفیدک ماهی (بیماری ایک) میتونه کلیه ماهیان یک مزرعه رو تا 100 درصد از بین ببره، حتی در بین مولدین و ماهیان بازاری این امر میتونه اتفاق بیوفته. در مزارع پرورش ماهی که با آب های آزاد و سطحی (مثل سد، رودخونه، دریاچه و غیره) تماس دارن، این بیماری اغلب دیده میشه. البته که همونطور که قبلا هم گفتم افرادی که ماهی آلوده میخرن و قوانین قرنطینه ماهی رو رعایت نمیکنن، ماهیاشون بیشتر در معرض این بیماری هستن. در مزارعی که از آبهای زیرزمینی استفاده می نمایند، این بیماری ممکنه همراه با بچه ماهیان خریداری شده از یک مکان آلوده منتقل بشه و سبب مرگ و میر و تلفات بالایی بشه.
در حالی که این بیماری تو مزارع پرورش ماهی های خوراکی در اواخر پاییز و زمستان بروز میکنه و در بهار مخفی میشه و در آکواریوم ها هم با بالا رفتن دما مخفی میشه، که چطوریش رو جلو تر بهتون میگم. با اینحال در مزارع پرورش ماهی های خوراکی بروز بیماری بعضی مواقع تو ماهای گرم سال (مرداد ماه ) و یا تو آکواریوم ها با وجود گرم بودن آب هم دیده می شه.
بیماری ایکتیوفتیریازیس در همه مزارع پرورش ماهی مناطق گرمسیری مشاهده میشه. بنابراین نمیشه با یقین گفت که درجه حرارات بالا بتونه سبب توقف رشد و مخفی شدن بیماری بشه. این بیماری برای اولین بار در ایران در سال 1359 توسط دکتر مخیر جدا شد.
علایم بیماری ایکتیوفتریازیس (ایک، سفیدک ماهی، لکه سفید ماهی)
معمول ترین علامت تشخیصی این بیماری، مشاهده لکه های سفید به اندازه دونه های شن روی بدن و باله ماهی های بیماره. با اینحال این بیماری همشه این شکلی خودش رو نشون نمیده.
بیماری ایک به شکل کلاسیک و شناخته شده خودش، اغلب با جمع شدن باله ها، مالیدن بدن به سطوح مختلف شروع میشه. در واقع ترونت های این انگل پوست و آبشش را سوراخ میکند و از بافت تغذیه میکند که باعث تحریک خارش میشه که در نتیجهی اون ماهی ها خودشون رو به سطوح در دسترس میسابن. بعد از چند روز هم دونه های سفیدی روی بدن ماهی دیده میشه که انگار روی بدن ماهی شکر یا نمک پاشیدن و تو مراحل پیشرفته بیماری، ماهی ها بیحال و سست میشن. این فرم از ایک خیلی شناخته شدست و اغلب افراد این شکل از بیماری رو میشناسن.

اما این بیماری همیشه خودش رو این شکلی نشون نمیده.
در مراحل پیشرفته بیماری، قرمز شدن بدن ماهی، زخم و پرخونی روی بدن ماهی دیده میشه به طوریکه ممکنه فکر کنین ماهی بیماری باکتریایی گرفته یا ممکنه به هر انگلی فکر کنین جز ایک، چون اصلا دونه سفیدی رو بدن ماهی دیده نمیشه.
گاهی هم بخاطر ایجاد آسیب های آبششی علائم تنفسی ممکنه که دیده بشه که تو این حالت هم ممکنه شما دونه سفیدی روی بدن ماهی نبینی. درواقع تخریب اپیتلیوم حاصل از تغذیه انگل تو آبشش باعث اختلال تو تبادلات گازی میشه و ماهیهای آلوده دچار کمبود اکسیژن و اسیدوز میشن که شنای در سطح آب و استراحت در کنارهها و قرار گرفتن کنار سنگ هوا یا ورودی آب از فیلتر برای دسترسی به اکسیژن محلول در آب در ماهیان آلوده دیده میشه. تو این شرایط اگر سرپوش آبششی رو کنار بزنی و خود آبشش ها رو ببینی، ممکنه…ممکنه…ممکنه ( دقت کن که میگم ممکنه) دونه های سفید رو روی آبشش ببینی. ( یعنی اگه ندیدی دلیل نمیشه ایک نباشه).
گاهی ضایعات پوستی به شکل افزایش موکوس یا پلاک های سفیده و شما اصلا دونه سفیدی روی بدن ماهی نمیبینی.
ماهی بیمار دچار کاهش اشتها میشه و فاقد عکس العمل لازم و مناسب در مقابل تحریکات هست. دقت کنین قطع غذا شدن ماهی نشونه اینه که اون ماهی محکوم به مرگه. تا الآن من به شخصه ندیدم ماهی مبتلا به ایک وقتی اشتهاش رو کاملا از دست داد بهبود پیدا کنه و یکی از بزرگترین اشتباهات در موقع درمان این بیماری، قطع غذا کردن ماهی هاست. ماهی ها همیشه دونه سفید رو نشون نمیدن و اونهایی هم که دونه های سفید رو روی بدنشون نشون میدن بسته به شرایط بیماری، با درجات متفاوتی از لکه های سفید پوشیده میشن. در هجوم شدید انگل، لکه ها به خوبی دیده میشن و درجات خیف زیاد به چشم نمیان.
در عفونت های شدید زخم ایجاد شده و عفونت های ثانویه باکترایی و قارچی هم گسترش پیدا می کنن.
گاهی ممکنه بیماری ظاهری مشابه با بیماری مخملک پیدا کنه.
گاهی ممکنه شما تجمع ماهی ها در یه نقطه و مالیدن بدنشون به هم رو ببینی که ممکنه چند روز بعدش دونه سفید دیده بشه گاهی هم دیده نمیشه و ناگهان با تلفات گسترده مواجه میشین.
گاهی هیچ علامتی نمیبینین و به طور ناگهانی با تلفات بسیار بالای ماهی ها مواجه میشین.
از طرف دیگه هر دونه سفیدی که روی بدن ماهی میبینین هم نشونه ایک نیست، بیماری های انگلی دیگه مثل تتراهایمنا، اپیستیلیس که این بیماری ها هم ممکنه با دونه های سفید خودشونو نشون بدن. همنن نوع بمار وروس به نام لنفوسستس وجود داره میتونه با ایک اشتباه گرفته شه.
به عبارتی ایک همیشه با دونه های سفید خودش رو بروز نمیده و از طرفی هر دونه سفیدی هم ایک نیست. پس تشخیص این بیماری فقط با نمونه برداری و بررسی نمونه ها با میکروسکوپ امکانپذیره.
تشخیص بیماری ایکتیوفتریازیس (ایک، سفیدک ماهی، لکه سفید ماهی)
اگرچه از روی ظاهر نقاط سفید در ماهیها میشه به بیماری “ایک” مشکوک شد، اما تائید قطعی این بیماری نیاز به شناسائی انگل در بافت آلوده ماهیان با استفاده از میکروسکوپ داره. برای اینکار لازمه از ماهیها لام مرطوب تهیه بشه. برای تهیه لام مرطوب از پوست بایستی با استفاده از یک لامل شیشه ای پهلوی ماهی رو از سر به طرف دم به آرامی خراشید به نوعی که تعدادی از سلول های پوستی (ترجیحا همراه با نقاط سفید) رو به همراه موکوس جمع آوری کنید و روی یه لام بذارید و زیر میکروسکوپ ببینین.
اگر میخوای معاینه ماهی ها رو به صورت اصولی یاد بگیری، اینجا رو کلیک کن!
بعلاوه میتونین تیکه های خیلی کوچیک از لاملای آبشش و یا تیکه های کوچیک از دم و باله ها رو روی لام شیشه ای بذارین و بعد چند قطره آب روی اونها بریزین و یک لامل که سراسر نمونه را بپوشونه رو روی لام قرار بدین و اون رو با زیر میکروسکوپ بررسی کنین.
زیر میکروسکوپ باید تروفونت بالغ درشت، گرد یا بیضوی و به رنگ تیره است (بدلیل وجود مژه های ضخیمی که کل سلول را می پوشاند) که سایز آن به 5/0 تا 1 میلیمتر می رسه و یک هسته نعل اسبی داره رو ببینین. این مرحله از زندگی انگل اونقدر بزرگه که با بزرگنمایی 40 برابر هم به راحتی دیده میشه. در واقع این شکل از انگل مربوط به مرحله دوم زندگیشه. این مرحله از زندگی انگل یک حرکت چرخشی آرام و گاهی حرکت آمیبی داره و شما که با کمی تمرین میتونین به آسونی تشخیصش بدین.
اما اگر احیاناً این شکل از انگل رو ندیدین خیال نکنین که ایک حضور نداره. ممکنه هنوز نوزادش کامل رشد نکرده باشه و تازه به بدن ماهی متصل شده باشه و درواقع هنوز تو مرحله ترونت (مرحله اول زندگی) باشه. پس اگر تروفونت ایک رو ندیدین، بزرگنماییتون رو بیشتر کنین.
ترونت های شناگر آزاد و نابالغ از لحاظ اندازه کوچیکتر، دوکی یا گلابی شکل و شفافن و به سرعت تو محور طولی خود حرکت می کنن. ترونت ممکنه به سایر انگلها (به ویژه تتراهیمنا) هم شباهت داشته باشه. پس اگر فقط این مرحله ترونت رو دیدین لازمه تا برای تشخیص قطعی “بیماری ایک” لام دیگه ای تهیه و حتما مرحله تروفونت رو مشاهده کنید. از آونجائیکه هر انگل ایک در هر مرحله تولید مثل قادر به تولید صدها انگل دیگه هست، مشاهده فقط یک انگل تو نمونه های مورد بررسی، نشون میده شروع درمان ضروریه.




برای آشنایی با انواع بیماری های عفونی در ماهیان زینتی اینجا رو کلیک کن!
پیشگیری از بیماری ایکتیوفتریازیس (ایک، سفیدک ماهی، لکه سفید ماهی)
انگل ایکتیوفتریوس مولتی فیلیس یک انگل اجاری هست و این این موضوع به این معنیه که با ورودش به سیستم باعث ایجاد بیماری میشه. پس پیشگیری از اون نیاز به استفاده از داروی خاص یا انجام کاری ویژه ای نداره و فقط باید از ورودش به سیستم جلوگیری بشه. درواقع، بهترین راه پیشگیری از این بیماری، قرنطینه ماهی های تازه خریداری شده هست.
البته اگر سالندار هستید یا ماهی هاتون خیلی براتون ارزشمند هستن، بهتره فقط به قرنطینه کردن اکتفا نکنین و ماهی هایی که تازه خریدین رو با میکروسکوپ معاینه کنین یا از یک دامپزشک بخواین که اینکار رو براتون انجام بده. چرا که گاهی به دنبال جابجایی ماهی ها و ورود ماهی های تازه، ممکنه ماهی های حامل (که در واقع فاقد عالئم کلینیکی واضح) به کارگاه پرورشی وارد بشن و بعنوان یک منبع آلودگی، باعث انتشار بیماری به سایر ماهی هایی که با اونها در تماس هستن عمل کنن.
در درجه حرارت های گرم که برای خیلی از ماهی های آکواریومی مورد نیازه، بروز بیماری سفیدک اغلب 3-1 هفته بعد از انتقال ماهی ها رخ می ده. به همین دلیل برای ماهی های جدید رعایت دوره قرنطینه حداقل 30 روزه پیشنهاد میشه.
بعلاوه از اونجائیکه تومونت بشدت چسبنده هست، به آسانی میتونه بین سیستم ها منتشر بشه، به همین دلیل تورها، ساچوک، سنگ هوا ، شلنگ های سیفون و سایر ادوات که ضد عفونی نشده اند بویژه در بخش قرنطینه نباید بصورت مشترک در بین حوضچه و آکواریوم های پرورش ماهی مورد استفاده قرار بگیرن. ایک ممکن است حتی از طریق پاشیدن آب از حوضچه ها و آکواریوم های مجاور به بقیه حوضچه ها سرایت کنه پس بایستی روی آکواریوم های درگیر به ایک پوشونده بشه.
اما یه باوری در مورد ایک وجود داره. اینکه خیلی ها فکر میکنن اگر دما پایین بیاد ماهی ایک میگیره و راه پیشگیری از ایک جلوگیری از نوسان و کاهش دماست. اما این باور چقدر درسته؟
آیا کاهش دما باعث ابتلای ماهی ها به بیماری ایکتیوفتریازیس (ایک، سفیدک ماهی، لکه سفید ماهی) میشه؟
در واقع این یه باور غلطه که اگر دمای آب آکواریوم کاهش پیدا کنه ماهی ها ایک میگیرن. درواقع این موضوع با ماهیت زندگی انگل تناسب نداره.
بذارید واضح تر توضیح بدم. همونطور که قبلا هم توضیح دادم، انگل ایک یه انگل اجباریه. یعنی برای زنده موندنش نیاز داره از ماهی تغذیه کنه و اگر ماهی نباشه بعد از مدتی از بین میره. این در صورتیه که اگر ابتلای اون به دما ربط داشت، به این معنی بود که این انگل به صورت طبیعی تو سیستم وجود داره و اگر دما پایین بیاد به ماهی حمله میکنه و ماهی رو بیمار میکنه.
اما این انگل یه انگل اجباریه یعنی به طور طبیعی نباید تو سیستم شما وجود داشته باشه و اگر سیستمتون از این بیماری پاک باشه و این انگل توش نباشه، هرچقدرم دما پایین بیاد، این بیماری ایجاد نمیشه. پس بروز این بیماری به کاهش دما ربطی نداره به حضور انگل تو سیستم مربوطه. پس اینجوری نیست که هر موقع دما پایین اومد ماهی های ما ایک میگیرن، اول باید سیستم ما به این انگل آلوده باشه.
اما پس جریان چیه که وقتی دما کاهش پیدا میکنه ماهی های ما علائم بیماری سفیدک ماهی رو از خودشون نشون میدن؟
رابطه کاهش دما با ابتلا به بیماری ایکتیوفتریازیس (ایک، سفیدک ماهی، لکه سفید ماهی)
یه نکته خیلی ساده وجود داره و اون هم اینکه ماهی هایی که یه بار به انگل ایک آلوده بشن، برای بار دوم علائم بیماری رو از خودشون نشون نمیدن و انگل و ماهی با هم همزیست میشن و درواقع اون ماهی تبدیل میشه به ماهی آلوده فاقد علامت یا همون ماهی حامل بیماری. در واقع مطالعات نشان می ده بعد از در معرض قرار گرفتن با ایک، ماهی هایی که زنده موندن آنتیبادیهای خاصی برای مقابله با مواجه مجدد انگل ایجاد میکنن که باعث بی حرکتی ایک روی پوست می شه و یک مقاومت بلند مدت علیه عفونت ایک ایجاد می کنه. ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد، هیچ واﮐﺴﻦ ﺗﺠﺎری ﮐﺎرﺑﺮدی و در دﺳﺘﺮﺳﯽ علیه اﻧﮕﻞ وﺟﻮد ﻧﺪاره.
برای اینکه بهتر بفهمیم این مطلبی که بالا گفتم یعنی چی بیاین یه بار از اول داستان رو بررسی کنیم.
فرض کنین شما یک ماهی آلوده به انگل ایک رو خریداری کردی و وارد سیستمت کردی. اون ماهی به ظاهر سالم بود و هیچ علائمی هم روی بدنش نداشت ولی درواقع اون یه حامل بی علامت بود که شما متوجه آلوده بودنش نشدی. وقتی اون ماهی وارد سیستم شما میشه در واقع انگل در مرحله دوم زندگی خودش روی پوستشه.
بعد از اون از بدن ماهی جدا میشه و وارد مرحله سوم میشه و شروع میکنه به تولید مثل و بعد از اون هم هزاران نوزاد انگل (مرحله اول) متولد میشن که تو آب شنا میکنن و خودشون رو به ماهی های قدیمی شما میرسونن و روی بدن ماهی ها به مرحله دوم خودشون میرسن. اینجاست که شما میبینین روی بدن ماهی هاتون پر شده از دونه های سفید.
دمای آب رو بالا میبرین و توی آب دارو میزنین. حالا چون دما رو بالا بردین چرخه زندگی انگل رو سریعتر کردین و انگل از بدن ماهی زودتر جدا میشه و وارد فاز تولید مثلی خودش (مرحله سوم) میشه. چون وقتی انگل از بدن ماهی جدا میشه دونه های سفید روی بدن محو میشن شما فکر میکنین که بیماری درمان شده و تجویز دارو رو قطع میکنین.
غافل از اینکه هنوز نوزادهای انگل متولد نشدن که در معرض دارو قرار بگیرن و از بین برن. درواقع درمان کامل نمیشه. اینجاست که نوزاد متولد شده دوباره به ماهی حمله میکنه. اما، چون ماهی یه بار قبلا حضور انگل رو روی بدن خودش تجربه کرده، سیستم ایمنی بدنش به این انگل پاسخ میده.
یه جورایی انگار ماهی نسبت به این انگل واکسینه شده باشه. پاسخ سیستم ایمنی اونقدر خوبه که بیماری رو در سطح بسیار خفیفی نگهداری میکنه و به انگل اجازه نمیده تا علائم ایجاد کنه. اما از طرفی سیستم ایمنی اونقدرا هم قدرت نداره که کاملا انگل رو از بین ببره. اینجاست که انگل و ماهی با هم همزیست میشن و ماهی تبدیل میشه به یک حامل بدون علامت. درواقع اون ماهی بیماره و هرجا بره بیماری رو با خودش جابجا میکنه اما بیماریش اونقدر خفیفه که شما فکر میکنی سالمه.
این وضعیت تا زمانی ادامه پیدا میکنه تا به ماهی یه استرسی وارد مثلا دما کاهش پیدا کنه بشه ( نه فقط استرس دمایی، هر استرس نسبتا طولانی مدتی، حالا استرس ناشی از کاهش دما معروفتره ولی باقی استرس ها هم میتونن باعث این مورد بشن) و این استرس باعث تضعیف سیستم ایمنی بشه. اینجا ماهی اون سد دفاعیش رو در برابر این انگل از دست میده و دوباره علائم بیماری دیده میشه.
درواقع کاهش دما، یه عامل مستعد کننده برای بروز مجدد بیماری تو ماهی هاییه که ناقل بدون علامت هستن، نه عامل ایجاد بیماری. اگر سیستم پاک باشه هر چقدر هم دما کاهش پیدا کنه بیماری سفیدک ماهی اتفاق نمیوفته.
در واقع اگر ماهی های شما یه بار ایک گرفته بودن و وقتی دما کاهش پیدا کرد دوباره به ایک دچار شدن، به این معنیه که درمان قبلی شما ناقص بوده و بیماری به طور کامل از سیستم شما پاک نشده بوده.
در واقع با دونستن مطالب بالا میتونیم به سوالهای زیر جواب بدین:
حالا چند سوال اساسی تر پیش میاد:
1. چرا با وجود اینکه ماه ها هست که ماهی جدیدی به سیستم وارد نکردیم، باز هم ماهی هامون ایک میگیرن؟
چون درمانهایی که انجام میشه ناقص هستن و هر چند وقت یک بار ماهی هاتون یه استرسی رو دارن تحمل میکنن.
2. چرا هر چند مدت یک بار ماهی هامون به این بیماری دچار میشن بدون اینکه ما ماهی جدیدی به سیستم وارد کنیم؟
چون سیستممون از بیماری پاک نشده و درمانهامون همگی تا الآن ناقص بوده. از طرفی نمیتونیم شرایط آکواریوم رو ثابت نگهداریم و ماهی داره استرسی رو تحمل میکنه.
3. چرا ماهی های جدیدی که خریدیم ایک نگرفتن ولی ماهی های قدیمیمون گرفتن؟
چون ماهی جدیدمون ناقل بدون علامت بوده و سیستم ایمنیش به ایک مقاومه و از اونجاییکه خوب آب به آب شده استرس جابجایی به شدت کم بوده (در حدی نبوده که سیستم ایمنی خیلی ضعیف بشه)، پس ماهی های جدیدمون مریض نشدن ولی ماهی های قدیمیمون که تا الآن بیمار نشده بودن دارن علائم رو نشون میدن.
4. چرا فقط ماهی های جدیدم بیماری ایک گرفتن؟
اینجا خیلی ها فکر میکنن فروشنده ماهی مریض بهشون داده، در صورتی که یه امکان دیگه ای هم هست و اون هم اینکه ماهی سالم بوده و سیستم شما آلوده بوده و ماهی های قدیمی شما همه ناقل بدون علامت بودن. ماهی جدید چون قبلا ایک نگرفته بوده سیستم ایمنیش اونقدر قوی نیست که در برابر بیماری مقاومت کنه و سریع علائم رو نشون داده. البته یه حالت دیگه هم هست و اون هم اینکه ماهی جدیدی که گرفتین، ناقل بدون علامت بوده و بخاطر استرس جابجایی، بیماری رو نشون داده. تو این مورد، این که فروشنده مقصره یا شما فقط با معاینه میکروسکوپی و بررسی مراحل زندگی انگل تو سیستم امکان پذیره، اون هم شاید.
راستی اگر خواستی میتونی ویدیو زیر روهم ببینی:
درمان
بر اساس چرخه زندگی انگل، بهترین زمان برای اقدام به درمان، زمان آزاد سازی ترونتها (مرحله اول) به داخل آبه، چون موقعی که این انگل تبدیل به تروفونت (مرحله دوم) بشه تو لایههای عمقی پوست قرار می گیره، جاییکه دارو بهش نفوذ نمیکنه و انگل خودش رو از آسیب داروهای محلول در آب حفظ میکنه. همچنین این انگل در مرحله تومونت (مرحله سوم) هم با تشکیل لایهای ژلهای به دور خودش، از آسیبهای محیطی حفظ میشه.
روشهای مختلفی و داروهای متفاوتی برای درمان این انگل وجود داره ولی به طور کلی درمان انگل ایک رو میتونیم به دو روش فیزیکی و شیمیایی تقسیم بندی کنیم.
تو روش فیزیکی که بیشتر تو ماهیان آکواریومی قابل اجراست، با جا به جایی مداوم ماهیها طی چند روز به آب پاک بدون ترونت، باعث کاهش بار آلودگی و درمان اون میشیم.
تو روش شیمیایی هم از داروهای شیمیایی تو آب استفاده میکنیم.
روشی که خیلی استفاده میشه حمامهای پوستی هست که به روشهای مختلفی قابل اجرا هست؛ مثل: حمام غوطه وری (1 تا 5 دقیقه)، حمام کوتاه مدت (5 تا 3 ساعت) و حمام دراز مدت (3 تا چند روز). البته باید گفت، با توجه به چرخه زندگی این انگل درمان های کوتاه مدت مثل غوطه وری یا حمام کوتاه مدت خیلی خوب روی این انگل جواب نمیده، مگر اینکه درمان ها رو با تکرار خیلی زیاد (مثلا هر روز و به تعداد روزهای زیاد) انجام بدیم.
در ﭼﻨﺪ دهه گذشته، 116 ترکیب برای درمان بیماری ایک در شرایط آزمایشگاه و در طبیعت آزمایش شد. از بین اونها سبز مالاشیت موثرترین ماده برای مقابله با ایک بوده، اما به دلیل سرطانزا بودن این ترکیب و بخاطر تاثیرات مضر اون بر سلامتی انسان و محیط زیست استفاده ازش از طرف اتحادیه اروپا و سازمان غذا و دارو و بسیاری از کشورهای دیگه تو مزارع ماهی های پرورش خوراکی ممنوع شده.
از زمان ممنوعیت سبز مالاشیت، فرمالین، سولفات مس، آکریفلاوین، پرمنگنات پتاسیم، کلرامین-T، پراکسید هیدروژن، پرکربنات سدیم و تولترازوریل به عنوان درمان داروهای شیمیایی ایک تعیین شدن. اما این ترکیبات اثرات درمانی کمتری نسبت به مالاشیت سبز دارن و مثل مالاشیت سبز مشکلات زیست محیطی هم ایجاد میکنن و همچنین بعضی هاشون منجر به تجمع بافتی در ماهی شده و اثرات نامطلوبی بر میکروفلور ماهی دارن.
بعلاوه فرمالین در موارد پیشرفته بیماری به همراه سبز مالاشیت بخاطر اثر هم افزایی استفاده میشه، اما مطالعات نشان میده که، فرمالین سبب تحریک و افزایش ترشح موکوس و کاهش میزان اکسیژن محلول در آب میشه، پس استفاده از فرمالین در آبهای با درجه حرارات بالا باید با احتیاط انجام بشه و تو بعضی ماهی ها دوزهای بالای اون باعث مرگ ماهی میشه، بعلاوه تو ماهی هایی که آسیب آبششی بالا دارن (این نوع آسیب با معاینه میکروسکوپی قابل تشخیصه نه چشم) بهتره تا حد امکان استفاده نشه.
سولفات مس هم میتونه برای ماهی در آب با سختی کم، شدیدا سمی باشه. اثر بخشی پرمنگنات پتاسیم هم در آب هایی با میزان مواد آلی بالا کاهش پیدا می کنه. ترکیب دیگه ای که برای مبارزه با این انگل استفاده میشه کلرآمین-T هست، که مقادیر زیاد این ماده هم منجر به آسیب اپیتلیوم آبشش میشه و روند رشد کیسه شنا رو تو بچه ماهی ها مختل میکنه.
هچنین تو سیستم های پرورش ماهی های خوراکی مثل قزل آلا با افزایش جریان آب در سیستم نگهداری و ا افزاش مزان تعوض آب تو آکواروم ها میشه به سریع تر شدن درمان کمک کرد چون باعث خروج ترونت های انگل شناور در آب میشه به شکلی که قبل از اینکه خودشون رو به ماهی برسونن از سیستم خارج بشن. اما استفاده از این روش ممکنه برای خیلی ها دشوار باشه. با اینحال درمان اصلی این بیماری با فرمالین و مالاشیت سبز انجام میشه ولی داروهای دیگه ای هم هستن که قابل استفادن هرچند به قدرت این دو دارو نیستن.
با اینحال هر کدوم از این دارو ها محدودیت هایی دارن.
یکی از داروهای طبیعی که برای درمان این بیماری استفاده میشه هم نمکه ولی باید دقت داشته باشین که بعضی ماهی ها به نمک حساسیت دارن.
معمولا دوز مصرف این داروها با توجه به نوع ماهی، شرایط آب و میزان آلودگی متفاوته ولی میتونین از نمک به میزان 1 تا 3 گرم در لیتر (بسته به میزان آلودگی و نوع ماهیاتون) و از فرمالن به میزان 1 تا 3 سی سی در لیتر (حمام 16 تا 24 ساعته) استفاده کنید. دقت کنید، درمان دارویی انگل ایک باید حداقل 14 روز ادامه پیدا کنه.
به طور کل، بعد از مالاشیت سبز، فرمالین بهترین درمان برای این انگل شناخته میشه و از اونجایی که استفاده از مالاشیت سبز تو ماهی های خوراکی ممنوعه و استفاده ازش تو ماهی های زینتی هم اثرات زیست محیطی زیادی داره در حال حاضر فرمالین رو به عنوان دارو انتخابی این بیمار معرف می کنن و حتی تو تمامی مقالاتی که اثرات داروها مختلف روی ایک رو بررسی میکنن، فرمالین به عنوان شاخص هست و عملکرد اون دارو رو با فرمالین مقایسه می کنن.
اما در مورد فرمالین دو نکته رو بدونین، یک اینکه از اون در دماهای بالای 27 درجه استفاده نکنین و دوم اینکه بهتره حتما آبشش رو بررسی کنین تا ببینین آبشش چقدر آسیب دیده، اگر میزان آسیب بالا باشه بهتره از فرمالین استفاده نشه. دقت کنین بررسی وضعیت آبشش ها با چشم کافی نیست و حتما باید آبشش با میکروسکوپ بررسی شه چونکه گاهی ممکنه آسیب وارده به آبشش ها زیاد باشه ولی نه اونقدر که با چشم دیده شه.
از داروهای تجاری تو بازار که حاوی داروهایی که بالاتر گفتم هستن هم میشه استفاده کرد ولی باید دقت کنین، اغلب این داروها (البته داروهای معتبر پدر مادر دار منظورمه) تو بروشورشون برای درمان ایک روش درمانی جدایی گفتن.
درمان ایک در آکواریوم گیاهی
یکی از مشکلاتی که اغلب دارندگان آکواریوم های گیاهی دارن اینه که نمیتونن از خیلی از این داروها تو سیستم های گیاهی استفاده کنن چون به گیاه ها آسیب میزنه. در مورد آکواریوم های یاهی دو راه دارین:
1. استفاده از داروها ریف سیف تجاری
2. انتقال ماهی ها به یه سیستم جدا و درمان با دارو و خالی از ماهی گذاشتن سیستم اصلی حاوی گیاه حداقل به مدت سه هفته. تو این شرایط، انگل نمیتونه خودشو به ماهی برسونه و خود بخود از بین میره و آکواریوم اصلیتون از بیماری پاک میشه.